دیپلماسی منفعل دولت و شاخ و شونه سعودی‌ها برای حج ۹۵/ برای حج هم باید برجام امضا کنیم؟ 

گروه بین الملل خبرگزاری دانشجو، حادثه منا در روز دوم مهر سال 1394 و در بحبوبه اجرای مناسک عبادی حج، تبدیل به مرگبارترین رویداد تاریخ این مراسم مذهبی شد. حادثه ای که پس از گذشت بیش از شش ماه از وقوع آن، هنوز تعداد دقیق جان باختاگان مشخص نیست در حالی که آمار غیررسمی از کشته شدن بین هزار تا دو هزار نفر حکایت می کند. اما آنچه در این میان به طور دقیق مشخص شد، شهادت 464 تن از زائرین ایرانی بود که به رغم پیگیری های مسئولین کشورمان، هنوز دولت عربستان نسبت به جبران غرامت این اتفاق واکنشی نشان نداده است.

در مقابل وزیر بهداشت عربستان در اظهاراتی عجیب، عدم رعایت نظم توسط زائرین را دلیل وقوع فاجعه منا دانست و به مسدود شدن خیابان های منتهی به پل جمرات برای عبور شاهزاده سعودی اشاره ای نکرد.

پیش از این اتفاق نیز در اثر سقوط جرثقیل در محوطه مسجد الحرام 107 نفر از حجاج از جمله 11 ایرانی کشته شدند. مقامات ریاض علت این حادثه را نیز به باد و طوفان ربط دادند و از پذیرش مسئولیت شانه خالی کردند.

در واقع حوادث مذکور، مهر تاییدی بر بی کفایتی و بی تدبیری مقامات عربستان در اداره بزرگترین گردهمایی مسلمانان دنیا بود. زیرا این گونه حوادث در دهه های قبل نیز به کرات به وقوع پیوسته است و هیچ تضمینی هم وجود ندارد که در مراسم سال های بعد تکرار نشوند.

چرا که در سال 1366 و در اثنا جنگ تحمیلی ایران و عراق، پس از آنکه ناتوانی ارتش صدام در پیروزی بر جنگ تاحدی مسجل شده بود و حتی کمک های نظامی دنیا و مداخله عربستان در این نبرد از طریق سرنگون کردن جنگنده ایرانی به هدف غایی مخالفان انقلاب اسلامی ختم نشد، نیروهای امنیتی عربستان به بهانه سردادن شعارهای ضد استکباری و سیاسی در مناسک حج، بیش از 500 زائر ایرانی و غیر ایرانی را به شهادت رساندند.

همچنین در سال 1368 نیز بیش از 1400 زائر عمدتا آسیایی در اثر فشار جمعیتی در مسیر منا و نقص فنی سیستم تهویه، دچار خفگی شدند. در سال 1385 هم بیش از 360 تن از حجاج بازهم در هنگام اجرای مراسم رمی جمرات در اثر ازدیاد جمعیت جان باختند. علاوه بر این حوادث که در زمره بزرگترین حوادث فاجعه بار حج و در سایه مدیریت ضعیف آل سعود رخ داد، تقریبا هر ساله تعدادی از زائرین در اثر اداره نادرست مراسم رمی جمرات و همچنین آتش سوزی چادرهای حجاج و ریزش هتل کشته می شوند.

با توجه به این تاریخچه، تاکنون روابط سیاسی ایران با عربستان سه بار به دلیل کشته شدن حجاج ایرانی و عدم امنیت جانیشان، قطع شده است. اولین بار پس از اشغال مدینه توسط آل سعود در سال 1925 و تخریب اماکن متبرکه مورد توجه شیعیان ایران بود، این اتفاق رخ داد. در آن زمان تیرگی روابط دو طرف تا زمانی که آل سعود متوجه سود سرشار ناشی از زائرین ایرانی نشده بود ادامه داشت و پس از آن بود که سعودی ها برای برقرار کردن مجدد این منبع مالی، پیام دوستی به دولت ایران فرستادند.

دومین بار نیز در نتیجه حادثه سال 1366 به وقوع پیوست. سومین بار هم پس از حادثه منا در سال گذشته و درخواست ایران از عربستان برای پرداخت غرامت بابت جان باختنگان، ریاض به روابط دیپماتیک خود با تهران پایان داد.

حج 95 ، فرصت یا تهدید؟

پس از بی توجهی مقامات سعودی به درخواست ایران و عدم مسئولیت پذیری در این مساله، در شش ماه گذشته گمانه زنی های بسیاری درباره اعزام دوباره زائرین ایرانی به مراسم حج در داخل کشورمان به وجود آمد. در این رابطه مخالفان بزرگترین مانع برای حج امسال را نبود خدمات کنسولی به دلیل قطع کامل روابط سیاسی میان دو کشور می دانند که می تواند بر مسائلی همچون صدور ویزا، رفع مشکلات مربوط به زائرین از جمله سرقت اموال، بیماری و یا فوت اثر سوء بگذارد. زیرا آنها بر این باورند با توجه به تاریخچه برگزاری مراسم حج، ضمانتی وجود ندارد که امسال نیز حوادث مشابهی رخ ندهد. به ویژه آنکه اگر با توجه به قطع روابط دیپلماتیک، وقایع گذشته تکرار شود، امکان پیگیری دولت ایران تقریبا به صفر خواهد رسید.

از دلایل دیگر مخالفان بحث هزینه های اقتصادی حجاج است. این گروه عنوان می کنند با توجه به نیاز کنونی کشور به ارز، خروج پول می تواند به تولید ملی ضربه وارد کند. چرا که زائرین ایرانی جزو تنها زائرینی هستند که در کنار اجرای مناسک حج، علاقه زیادی به خرید سوغاتی و اجناس بازارهای عربستان دارند و این مساله می تواند برای اقتصاد کشور زیان بار باشد.

 طبق آمار، هر ساله در نتیجه سفر ایرانیان برای مراسم حج عمره و واجب، 1500 میلیارد تومان به عربستان پرداخت می شد. این مبلغ علاوه بر خروج از گردونه مالی کشور، در اختیار آل سعود قرار می گرفت تا سیاست های سرکوب شیعیان بحرین و یمن و دفاع از صهیونیست ها را عملیاتی کند.

برخوردهای نامناسب عربستانی ها با زائران ایرانی نیز از جمله دلایلی است که مخالفان مراسم حج ذکر می کنند. این گروه از مخالفان اصرار دارند تا زمانی که آل سعود شرایطی که در آن شان زائر ایرانی است، فراهم نکرده نباید حجاج را به مکه فرستاد.

در مقابل این نظرات، دیدگاه هایی وجود دارد که موافق امضا تفاهم نامه میان سازمان حج و زیارت با وزارت حج عربستان برای اعزام زائرین در سال پیشرو است. در این راستا موافقان اعتقاد دارند حج یک امر عبادی- سیاسی است که نباید تنها به دلایل اقتصادی و بی احترامی هایی که از سوی سعودی ها به زائران ایرانی می شود، حضور در آن را کنار گذاشت. این گروه از افراد همچنین سفر حج را فرصت مناسبی برای حمایت از شیعیان عربستان و اثبات حقانیت ایران در مسایل منطقه ای و جهانی می دانند.

برخی از موافقان هم ترک صحنه از سوی ایران را عاملی برای گستاخی های بیشتر عربستان و تبلیغ وهابیت در دنیای اسلام بر می شمرند که در نتیجه حضور زائران ایرانی و گسترش تفکر شیعی، می توان با آن مقابله کند. به نظر می رسد مراجع عظام تقلید بر مبنای این نظر، مخالف تحریم زیارت خانه خدا هستند.

هراس آل سعود از ایران به دلیل رواج تفکر انقلابی نیز یکی دیگر از دلایل متعددی است که موافقان اعزام زائران به حج، به آن استناد می کنند. این عده رفتارهای حاکمان ریاض در کشتار مردم بحرین و یمن، تجهیز مخالفان سوری و حمایت از کودتای السیسی در مصر را اقدامات این کشور برای مقابله با اندیشه های انقلابی اسلامی مردم ایران می دانند که شرکت نکردن در مناسک حج، فرصتی به وهابیون سعودی برای ترویج افکارشان خواهد داد.

از سویی گروهی نیز معتقدند در صورتی که شیعیان ایران به سفر حج نروند فرصت مناسب دیدار با سایر ملل مسلمان را از دست داده و با توجه به تلاش آل سعود برای القا تکفرات ضد شیعی، وحدت جهان اسلام دچار خدشه می شود.

همچنین عده ای از موافقان با اشاره به تاکید امام خمینی بر جنبه سیاسی حج و موضوع برائت از مشرکین، معتقدند تحریم حج از سوی ایران موجب تضعیف این بعد از مراسم خواهد شد که در نهایت حاکمان عربستان و صهیونیست ها به عنوان مشرکین امروز جهان اسلام، بیشترین بهره را خواهند برد.

از سوی دیگر حضور ده‌ها هزار زائر ایرانی در کنار چند میلیون زائر خارجی دیگر می‌تواند پوشش خوبی برای انجام برخی اقدامات امنیتی به خصوص در ارتباط با شیعیان این کشور باشد. اگر پای ایرانی‌ها برای همیشه از حج بریده شود، دیگر چنین پوششی وجود نخواهد داشت.

با توجه به نکاتی که مخالفان و موافقان درباره مساله حج سال جاری مطرح می کنند، این نکته حائز اهمیت است که رفتارهای خصمانه عربستان نسبت به ایرانیان ریشه در اختلافات سیاسی دارد. زیرا در دوران حکومت پهلوی، به دلیل آنکه سیاست های آن رژیم مبنای دینی نداشت، جز در زمینه رقابت برای ژاندارمی منطقه، دو کشور با هم اختلاف عمیقی نداشتند.

اما پس از وقوع انقلاب اسلامی و ترس مقامات سعودی از گسترش افکار آزادی خواهانه شیعی در منطقه، رفتارهای مغرضانه ریاض علیه تهران علاوه بر حوزه های سیاسی، نظامی و اقتصادی در زمینه مسائل حج و ورزش نیز خود را نشان داد. به گونه ای که از زمان روی کار آمدن ملک سلمان، جنگ های مذهبی و نیابتی در منطقه شدت گرفته است و شیعیان خاورمیانه دچار تنگناهای بیشتری شدند. همچنین همکاری عربستان با غرب در راستای کاهش قیمت نفت، تلاشی برای ضربه زدن به اقتصاد ایران بود. آل سعود در جریان مذاکرات هسته ای نیز همراه با رژیم صهیونیستی، کارشکنی های بسیاری انجام داد که البته آن هم مانند سیاست خارجی سال های گذشته این کشور در منطقه، به شکست رسید. اخیرا نیز در اقدامی عجیب، فدراسیون فوتبال عربستان با این بهانه که در ایران امنیت جانی ندارند، اعلام کرد در صورتی که با تیم های ایرانی در بازی های لیگ قهرمانی آسیا هم گروه شوند، بازی ها باید در یک کشور بی طرف برگزار شود.

با این حال، آخرین اخبار حاکی از آن است که هیات ایران در دیدار با نمایندگان وزارت حج عربستان برای تنظیم تفاهم نامه درباره مراسم حج امسال با یکدیگر دیدار کرده اند. در همین راستا سعید اوحدی، رئیس سازمان حج و زیارت، اعلام کرد:«هیات ایرانی خطوط قرمز خود را برای طرف عربستانی ترسیم کرده است. از جمله این موارد می‌توان به صدور ویزای 64 هزار زائر ایرانی در داخل کشور، استفاده از پروازهای ایرانی برای زائران، پرداخت دیه شهدای حج 94، صدور هرچه سریعتر ویزای کمیته های اجرایی و تأمین امنیت زائران اشاره کرد.»

وی همچنین پیش بینی مکانیزمی که بتواند جایگزین خدمات کنسولی ایران در عربستان شود و مشکلات مربوط به زائرین را در زمان مراسم حج برطرف کند را از دیگر موضوعات مورد گفتگو دانست.

در واقع به نظر می رسد مقامات کشورمان تصمیم گرفته اند امسال نیز از حق خود برای اعزام حجاج به عربستان استفاده کنند تا بتوانند ضمن اجرای مناسک مذهبی، ابعاد سیاسی این فریضه را زنده نگاه دارند. از سویی دیگر انتظار نزدیک به میلیون ایرانی علاقمند به حج برای اعزام به سرزمین وحی، وظیفه ای را بر عهده مقامات داخلی می گذارد تا به اشتیاق مومنان پاسخ گویند و با به کارگیری ابزار دیپلماسی موانع را بر طرف کنند.

چرا عربستان با وجود قطع روابط دیپلماتیک، حجاج ایرانی را می پذیرد؟

اما در نقطه مقابل شاید این سوال مطرح شود که چه عواملی باعث شد عربستان با وجود قطع روابط دیپلماتیک، حاضر به گفتگو با هیات ایرانی درمورد اعزام حجاج شود. براساس گزارش کمیسیون گردشگری عربستان، توریسم دومین صنعت پردرآمد این کشور است که ۸ درصد از کل مشاغل موجود در عربستان را به خود اختصاص داده است.

این در حالی است که زائران ایرانی بیش از همه زائران شرکت کننده در مراسم حج، وقت خود را صرف خرید از بازارهای عربستان می کنند. در این شرایط عدم حضور ایرانیان می تواند تاثیری منفی بر وضعیت اشتغال و درآمد این بخش بگذارد.

البته لازم به ذکر است درآمد توریسم بیش از آنکه برای خزانه دولت عربستان مهم باشد برای معیشت مردم اهمیت دارد. زیرا این کشور بزرگترین تولید کننده نفت دنیا و با درآمد سالانه 200 میلیارد دلار است که در برابر درامد حدودا 20 میلیارد دلاری عربستان از مراسم حج عمره و واجب در سال، رقم چندان قابل توجهی نیست و تنها 3 درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور را شامل می شود. ضمن آنکه درآمد نفتی این کشور در زمانی که قیمت نفت افزایش یافته بود، تا 500 میلیارد دلار نیز رسید.

از این رو دولت رانتیری عربستان با وابستگی 90 درصدی به منابع انرژی، ترجیح می دهد اشتغال 8 درصدی صنعت توریسم را حفظ کند تا میزان بیکاری در این کشور افزایش نیابد.

با این وجود، «بندر حجار»، وزیر حج سعودی  در دیدار اخیر با هیات ایرانی، شروطی برای حجاج ایرانی مطرح کرده است که نشان دهنده تلاش این کشور در ایجاد فشار بر زائران کشورمان و گسترش اختلافات به این حوزه است. در این رابطه حجار عنوان کرده است: «برگزاری راهپیمایی یا تجمعات در مکان های عمومی از سوی ایرانیان در زمان حج و یا بالابردن صدا هنگام دعا به منظور جلوگیری از اذیت حجاج دیگر ممنوع است. همچنین در صورت تمایل حجاج ایرانی برای ورود مجلات و یا کتابهایی متعلق به بعثه رهبری در خصوص ادای مناسک حج به این کشور، ایران باید موافقت وزارت فرهنگ و رسانه عربستان را جلب کند.»

موضوعی که فارغ از نگاه موافقان و مخالفان رفتن به حج متأثر نگاه برجامی و منفعل دولت در سیاست خارجی است. ظاهراً در این مذاکرات به جای اینکه ایران که داغ بیش از 400 عزیز خود را بر دل دارد طلب کار باشد این طرف سعودی است که برای هیئت ایرانی شاخ و شانه می‌کشد.

براین اساس با توجه به تحولات سیاسی منطقه به ویژه در سوریه و یمن، و تلاش آل سعود برای وارد کردن اختلافات سیاسی میان دو کشور به حوزه های ورزشی و مراسم اسلامی، باید انتظار داشت که امسال حجاج ایرانی با مشکلاتی در زمینه صدور ویزا، اسکان و اجرای مناسک روبرو خواهند شد. از این رو مقامات ذی ربط لازم است از همین الآن پیش از وقوع حوادثی که می تواند امنیت جانی و روانی زائران کشورمان را در عربستان تهدید کنند، تدابیر لازم را اندیشیده و مقتدرانه با طرف سعودی برخورد کنند.